Hành trình trở thành Di sản văn hóa thế giới của Quần thể Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc

Đây là kết quả của một hành trình xây dựng hồ sơ đề cử đầy gian nan nhưng đã mang lại thành công lớn cho Việt Nam và các địa phương trong vùng di sản.

Hành trình nhiều nỗ lực

Hồ sơ đề cử Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc được đánh giá là công trình khoa học đồ sộ, kết tinh từ quá trình nghiên cứu công phu kéo dài nhiều năm với sự tham gia của hàng trăm chuyên gia, nhà khoa học trong nước và quốc tế.

Từ năm 2012, tỉnh Quảng Ninh bắt đầu triển khai các bước lập hồ sơ khoa học trình UNESCO công nhận Quần thể di tích, danh thắng Yên Tử là Di sản thế giới và gửi bản đăng ký lên UNESCO vào năm 2014. Hồ sơ này được website của Trung tâm Di sản Thế giới chính thức đưa vào danh mục dự kiến xây dựng hồ sơ di sản thế giới.

Ban đầu, hồ sơ tập trung vào 5 tiêu chí số 2, 3, 5, 6 và 7 theo bộ tiêu chí của UNESCO, với phạm vi di tích thuộc hai tỉnh Quảng Ninh và Bắc Giang (cũ). Sau đó, theo quyết định của Thủ tướng Chính phủ, các di tích thuộc tỉnh Hải Dương (cũ) được bổ sung vào, khiến hồ sơ cần được điều chỉnh, viết lại toàn diện.

Từ đó đến nay, Quảng Ninh đóng vai trò chủ trì trong việc lập hồ sơ, tổ chức nhiều cuộc khảo sát, hội thảo quốc gia và quốc tế nhằm lấy ý kiến chuyên gia. Năm 2015, ông Pall Dingwall - chuyên gia của Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN), và Giáo sư Hea Un Ri - chuyên gia của Hội đồng Quốc tế về Di tích và Di chỉ (ICOMOS), đã thực hiện các chuyến khảo sát thực địa tại ba địa phương có di sản.

Ngay sau đó, ngày 18/8/2015, một hội thảo về việc nhận diện các giá trị toàn cầu của Yên Tử được tổ chức tại Quảng Ninh, nhằm tranh thủ ý kiến chuyên gia ICOMOS cho việc xây dựng hồ sơ di sản thế giới. Theo đánh giá của các chuyên gia, thời gian để có một bộ hồ sơ hoàn chỉnh thường mất từ 5 đến 10 năm, thậm chí có quốc gia phải mất gần 20 năm. Điều này cho thấy nỗ lực và quyết tâm rất lớn từ ba địa phương trong vùng di sản.

Để đẩy nhanh tiến độ, cuối tháng 8/2020, một cuộc tọa đàm cấp quốc gia do tỉnh Quảng Ninh chủ trì, phối hợp với tỉnh Hải Dương (cũ) và Bắc Giang (cũ) đã được tổ chức tại Quảng Ninh. Tại đây, các chuyên gia đầu ngành trong lĩnh vực văn hóa, di sản đã xác định rõ những giá trị nổi bật toàn cầu của quần thể di tích và danh thắng Yên Tử.

Tọa đàm đã thống nhất tên gọi hồ sơ là “Quần thể Di tích và Danh thắng Yên Tử”, lựa chọn 3 tiêu chí số 3, 5 và 6 để xây dựng hồ sơ, rút bớt 2 tiêu chí so với hồ sơ năm 2014.

Tháng 2/2021, báo cáo tóm tắt hồ sơ chính thức được đăng tải trên website của Trung tâm Di sản Thế giới UNESCO trong danh mục đề cử. Trong hai năm 2021 - 2022, các nhà khoa học tiếp tục triển khai 3 chuyên đề nghiên cứu về giá trị văn hóa, lịch sử, kiến trúc, địa chất - địa mạo và đa dạng sinh học để bổ sung tài liệu khoa học cho hồ sơ. Nhiều kết quả khảo cổ học, bản đồ, bản vẽ, sơ đồ địa chất, viễn thám, bản đồ phân bố di tích… đã được cập nhật.

Từ ngày 20/6 đến 3/7/2022, các chuyên gia quốc tế phối hợp với các nhà nghiên cứu Việt Nam làm việc với Sở VH-TT&DL của 3 địa phương, các ban quản lý di tích, và khảo sát thực địa toàn bộ khu vực di sản. Ngày 29/6/2022, một hội thảo khoa học quốc tế diễn ra tại Hà Nội với sự tham gia của gần 70 đại biểu trong nước và quốc tế, nhằm đánh giá các tài liệu, thống nhất các tiêu chí dự kiến đáp ứng của hồ sơ.

Ngày 19/7/2022, Bộ VH-TT&DL quyết định đổi tên hồ sơ thành “Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc”, giữ nguyên 3 tiêu chí 3, 5, 6 để xây dựng hồ sơ.

Tháng 1/2024, hồ sơ chính thức hoàn thiện và trình UNESCO. Sau khi tiếp nhận ý kiến từ ICOMOS, hồ sơ được điều chỉnh từ 20 xuống 12 điểm di tích, giữ lại 2 tiêu chí (3 và 6). Tháng 8/2024, chuyên gia ICOMOS tiến hành thẩm định thực địa. Ngày 28/2/2025, hồ sơ tiếp tục được bổ sung và gửi lại Trung tâm Di sản Thế giới và ICOMOS. Quảng Ninh cũng tích cực tham gia các đoàn công tác đối thoại cấp chuyên gia với ICOMOS, đồng thời dự Kỳ họp lần thứ 221 của Hội đồng Chấp hành UNESCO tại Pháp từ ngày 6 - 9/4/2025.

Bà Nguyễn Thị Hạnh - Phó Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Ninh, Phó ban Chỉ đạo -Trưởng ban điều hành xây dựng hồ sơ Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc cho biết, gần đây nhất là từ ngày 10 - 17/6/2025, Quảng Ninh đã tổ chức đoàn công tác do lãnh đạo tỉnh làm trưởng đoàn, tham dự cùng đoàn của Ủy ban Quốc gia UNESCO Việt Nam đi Cộng hòa Pháp, tiến hành cuộc vận động hợp pháp cho hồ sơ Quần thể di sản đề cử.

Sự kiện quảng bá giá trị văn hóa, tâm linh của quần thể di sản được tổ chức tại Trung tâm Văn hóa Việt Nam tại Pháp. Đoàn đã làm việc trực tiếp với Tổng Giám đốc UNESCO Audrey Azoulay, Giám đốc Trung tâm Di sản Thế giới Lazare Eloundou Assomo, Tổng Giám đốc ICOMOS Marie Laure Lavenir, cũng như gặp gỡ riêng 20 đại sứ, trưởng phái đoàn các nước thành viên Ủy ban Di sản Thế giới và đại diện Bulgaria - Chủ tịch kỳ họp - để đề nghị hỗ trợ ghi danh.

Chùa Vĩnh Nghiêm hay chùa Đức La (Bắc Giang cũ) nay thuộc xã Tân An, tỉnh Bắc Ninh. Ảnh: H.G.

Đền Kiếp Bạc hiện nằm ở phường Trần Hưng Đạo, TP Hải Phòng (trước đây thuộc TP Chí Linh, tỉnh Hải Dương). Ảnh. T.T.

Niềm vui vỡ òa

Lúc 13 giờ 2 phút ngày 12/7/2025 (giờ Paris), tức 18 giờ 2 phút, giờ Việt Nam, tại Kỳ họp lần thứ 47 của Ủy ban Di sản Thế giới UNESCO tổ chức ở Paris (Pháp), Giáo sư Nikolay Nenov (Bulgaria) - Chủ tịch kỳ họp - đã chính thức tuyên bố công nhận Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc là Di sản văn hóa thế giới. Đây là di sản thế giới thứ 9 của Việt Nam, đồng thời là di sản liên tỉnh thứ hai sau Vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà.

Quần thể gồm 12 điểm di tích trải dài trên ba địa phương: Quảng Ninh, Hải Phòng và Bắc Ninh; có vùng lõi 525,75 ha và vùng đệm 4.380,19 ha. Các điểm tiêu biểu gồm: Thái Miếu, chùa Hoa Yên, chùa Lân, chùa Ngọa Vân, bãi cọc Yên Giang (Quảng Ninh); chùa Côn Sơn, đền Kiếp Bạc, chùa Thanh Mai, động Kính Chủ, chùa Nhẫm Dương (Hải Phòng); chùa Vĩnh Nghiêm, chùa Bổ Đà (Bắc Ninh).

Cốt lõi của di sản là Phật giáo Trúc Lâm - dòng Thiền Việt Nam do Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập vào thế kỷ XIII. Phật giáo Trúc Lâm tạo ra một hệ thống triết lý và tinh thần khoan dung, hòa hợp giữa đạo Phật, Nho giáo, Đạo giáo và tín ngưỡng bản địa, góp phần to lớn vào di sản văn hóa nhân loại.

Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc, với Phật giáo Trúc Lâm làm cốt lõi, được thành lập vào thế kỷ XIII bởi các vua nhà Trần, đặc biệt là vai trò của Phật hoàng Trần Nhân Tông. Phật giáo Trúc Lâm đã sáng tạo nên nhiều giá trị, đóng góp đặc biệt, bền vững cho di sản văn hóa và tinh thần của nhân loại.

Bắt nguồn từ cảnh quan núi thiêng Yên Tử, Phật giáo Trúc Lâm đại diện cho một hệ thống triết lý và tinh thần khoan dung, vị tha của Phật giáo. Phật giáo Trúc Lâm cũng là minh chứng cho sự kết hợp hài hòa giữa Phật giáo Đại thừa với đạo đức Nho giáo, vũ trụ quan Đạo giáo và tín ngưỡng bản địa Việt Nam.

Các giá trị tư tưởng, văn hóa của Phật giáo Trúc Lâm về tinh thần hòa giải, hòa hợp và hòa bình hoàn toàn phù hợp với mục tiêu cơ bản của UNESCO trong việc duy trì, làm phong phú các giá trị chung của nhân loại: Giáo dục, xây dựng văn hóa hòa bình; tinh thần tự chủ, kết hợp hài hòa giữa con người và thế giới tự nhiên, tôn trọng quy luật của tự nhiên.

Thông qua các đền thờ, am thất, tuyến hành hương, bia đá, mộc bản và các di tích được bảo tồn nghiêm cẩn, phân bố trên một không gian rộng lớn từ Yên Tử đến Vĩnh Nghiêm và Côn Sơn - Kiếp Bạc, di sản phản ánh đầy đủ các giai đoạn phát triển của Phật giáo Trúc Lâm: Từ việc thành lập và thể chế hóa đến sự phục hưng và tiếp tục lan tỏa giá trị sáng tạo, nhân văn.

Các điểm di tích này được hình thành từ nhiều thế kỷ trước, luôn thể hiện sự phát triển tiếp nối, đóng vai trò là trung tâm tôn giáo, văn hóa tâm linh, là điểm đến của hàng triệu du khách mỗi năm.

Chuyên gia các nước tới chúc mừng đoàn Việt Nam. Ảnh: INT.

Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc được công nhận theo tiêu chí (iii) và (vi): Tiêu chí (iii): Minh chứng cho sự kết hợp hài hòa giữa Nhà nước, tôn giáo và cộng đồng dân cư tại vùng đất thiêng Yên Tử, hình thành truyền thống văn hóa độc đáo, có ý nghĩa toàn cầu, góp phần định hình bản sắc dân tộc, thúc đẩy hòa bình khu vực; Tiêu chí (vi): Phản ánh tầm ảnh hưởng sâu rộng của Phật giáo Trúc Lâm - dòng Thiền duy nhất ở châu Á được sáng lập bởi một vị vua thoái vị đi tu, kết hợp các tín ngưỡng, góp phần thúc đẩy xã hội thế tục phát triển, bảo đảm hòa bình và hợp tác khu vực.

Quần thể liên quan trực tiếp đến sự sinh thành và lan tỏa giá trị sáng tạo, nhân văn của Phật giáo Trúc Lâm. Việc liên tục tổ chức các nghi lễ, lễ hội, hoằng dương Phật pháp và hành hương đến các điểm di tích - cả ở Việt Nam và các tổ chức Phật giáo Trúc Lâm quốc tế - chứng minh sự liên quan toàn cầu bền vững của triết lý nhân sinh, giá trị sống, tinh thần cộng đồng xã hội, sống hài hòa với thiên nhiên, yêu chuộng hòa bình và lòng nhân ái.